Пандемия тугар ҳам, аммо қандай тугайди?

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти COVID-19ни пандемия деб эълон қилганидан саккиз ойдан кўпроқ вақт ўтганига қарамасдан янги вирус ҳақидаги илмий тушунчалар ривожланишда давом этмоқда.

Бироқ битта савол ҳалигача жавобсиз қолмоқда. Пандемия тугар ҳам, аммо қандай тугайди?

Ҳозирги илмий тушунчаларимизга кўра, фақатгина вакцина бу пандемияга чек қўяди, аммо унгача қандай етиб борамиз? Пандемия жараёни барибир интиҳо топади, ахир бошқа вирусли пандемиялар қандай бўлмасин тугаган. Масалан, 1918-1919 йиллардаги «испан гриппи» пандемиясини олайлик.

Ушбу пандемия XX асрда энг хавфлиси бўлган; у 500 миллионга яқин одамни юққан ва камида 50 миллион одамни, шу жумладан АҚШда 675 минг кишининг ҳаётига зомин бўлган. Шу вақтдан бери вируслар ва вакциналарни ишлаб чиқиш бўйича илмий билимлар анча ривожланган бўлса-да, бугунги кунда бутун дунёда аниқ бир вакцина коронавирусга қарши тура олмаяпти. Кўплаб вакциналар клиник синовда бўлса ҳам, ҳали тўла стандардларга жавоб бермайди.

Олимларнинг фикрига қараганда, бу вирус ҳам бошқалари каби тугагач ҳам йиллар давомида ўрганилади, шунга қарамасдан аввалгидек баъзи сирлар очилмай қолиши мумкин. Пандемия тугаши учун, касаллик билан кураш шу даражага етиши керакки, уни назорат қилишимиз ва вирус тарқалиши учун етарли миқдордаги хостларни топа олмайдиган даражага етишимиз керак.

1918 йилги пандемия аввалига 1919 йил баҳорида тарқалиш тўхтатилган деб ҳисобланган, деб ёзади Time журнали. Аммо у  1920 йил бошида пайдо бўлди.

Бошқа грипп турларида бўлгани каби, бу грипп қиш ойларида фаоллашиши мумкин эди. Одамлар уй шароитида кўпроқ вақтни бир-бирига яқинроқ жойда ўтказганликлари ва сунъий иссиқлик терини қуритгани, бурун ва оғиз терисидаги ёриқлар «вирусга кириш учун ажойиб имкониятларни» таъминлаганлиги сабабли вируснинг тарқалиши жуда фаол бўлган, - дейди шифокор Мичиган университети тиббиёт тарихи маркази директори Говард Маркел.

Говард Маркелнинг таъкидлашича, грипп «совуқ об-ҳаво чекингач тинчланишга мойил, аммо бунинг сабабини ҳеч ким билмайди».

1920 йил ўрталарига келиб, гриппнинг белгилари ҳақиқатан ҳам пасайиб кетди, пандемия кўп жойларда тугади, гарчи пандемияга қарши айнан бир вакцина бўлмаса ҳам.

«Пандемиянинг охири вирус бутун дунё бўйлаб тарқалиб бўлгач тугайди. 1920 йилда дунё аҳолисида юқумли касаллик яна бир бор пандемияга айланиши учун етарли даражада юқадиган одамлар йўқ эди», дейди тиббиёт тарихчиси Ж. Александр Наварро Тиббиёт тарихи маркази директорининг ёрдамчиси. «оммавий иммунитет»га эга бўлган етарлича одамларга эга бўлганингизда, инфекция аста-секин йўқ бўлиб кетади, чунки вирусга янги сезгир хостларни топиш қийинроқ бўлади, вирус янги организмларнигина забт этади».

Александр Наварро «оммавий иммунитет» ҳақида гапира туриб шундай деди: «Пандемия охирига келиб дунё аҳолисининг учдан бир қисми вирусни юқтириши керак». (Айни пайтда дунё аҳолисининг қарийб ярим фоизи янги коронавирус билан касалланганлиги маълум).

1918 йилдаги пандемия охирги пандемия эмас эди. Ўша пандемиянинг ҳам тугаши амир маҳол бўлган. Чунки у пайтда соғлиқни сақлаш соҳаси бугунгидек замонавий техникага эга эмас эди, аммо «оммавий иммунитет»нинг шаклланиши, ижтимоий масофани сақлаш ғалабага сабаб бўлган. Вируснинг тарқалишини тўхтатиш бўйича соғлиқни сақлаш бўйича тажрибалар бугунги кунга ҳам жуда муҳим эди: ниқоб тақиш, беморларни тез-тез қўл ювиш, карантин ва изоляция қилишни тарғиб қилувчи кампаниялар, мактабларни, жамоат жойларини ёпишни тарғиб қилувчи кампаниялар орқали фуқаролар соғлом бўлишга даъват этилди. Муҳим бўлмаган корхоналар, савдо марказлари, жамоат жойлари вируснинг тарқалишининг олдини олиш учун эди.

Соғлиқни сақлаш ходимлари ушбу чораларнинг барчасини вирус ёки бактериал инфекция билан шуғулланганлигини аниқ билмаганларига қарамай қабул қилдилар; гриппни исботлаган тадқиқотлар вирусдан келиб чиқади ва 1930 йилларга қадар бактериявий касалликлар чиқмаган. Фақатгина 2005 йилгача «Science and Nature» газетасидаги мақолалар 1918 йилги пандемияга сабаб бўлган грипп штаммининг геномини хариталашнинг ўн йиллик жараёнини тўхтатди.

Бир аср ўтгач, дунё бошқа турдаги бўлса ҳам, вирус келтириб чиқарадиган яна бир пандемияга дуч келмоқда. COVID-19 гриппга эмас, балки янги коронавирусга сабаб бўлади, шунинг учун олимлар ҳанузгача унинг қандай ҳаракат қилишни ўрганмоқдалар. Грипп қишда фаолроқ бўлса-да, Маркел таъкидлаганидек, 1918-йилги грипп мавсумий гриппдан «биз ҳозир кутганимиздек» тўхтади - COVID-19 ёзда АҚШда фаол бўлган. Шифокорлар, пандемия ҳақиқатан ҳам дунё аҳолисида ҳам вакцина, ҳам маълум даражадаги таъсир даражасига қадар тугамайди деб кутмоқдалар. «Ишончимиз комил эмас, - дейди Маркел,- аммо биз журъат этамиз».

Шунга қарамай, бу орада одамлар пандемия таъсирини чеклаш учун ҳаракатларга ёрдам беришлари мумкин. Бир аср олдин жамоат саломатлиги масаласида ташаббускор бўлиш ҳаётни сақлаб қолди ва бугун ҳам буни амалга ошириши мумкин.